Historia Cerkwi, i ta dawna, i współczesna, obfituje w wiele ważnych wydarzeń. Niektóre spośród nich uznawane są przez historyków i badaczy wręcz za kluczowe, w sposób zasadniczy rzutujące na dalsze losy Prawosławia. Jednym z takich wyjątkowych wydarzeń dla Cerkwi prawosławnej w Europie Środkowo-Wschodniej był Sobór Cerkiewny, obradujący we Lwowie w dniach 8-10 marca 1946 roku. Na nim to została ogłoszona likwidacja unii brzeskiej 1596 roku i połączenia unitów z Rosyjską Cerkwią Prawosławną.

Kwestii przygotowań do tego soboru, jego przebiegu i konsekwencjom poświęcona została książka pochodzącego z Ukrainy ks. prot. Rościsława Jaremy pt. „Lwowski Sobór Cerkiewny 1946 roku. Przyczyny i konsekwencje”, wydana przez Warszawską Metropolię Prawosławną w czerwcu bieżącego roku, będąca przekładem na język polski rozprawy doktorskiej autora napisanej pod kierunkiem ks. prof. Mariana Bendzy i obronionej w 2013 roku w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. W recenzji wydawniczej metropolita warszawski i całej Polski Sawa, jeden z recenzentów rozprawy, nazwał ją mającą „ważne znaczenie w poznawaniu najnowszej historii Cerkwi prawosławnej Polski, Ukrainy i Rosji”. Inny z recenzentów, ks. prof. Tadeusz Kałużny, podkreśla z kolei fakt, że prezentowana „praca stanowi studium jednego z najtrudniejszych tematów w historii współczesnej Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego i Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego oraz w relacjach katolicko-prawosławnych”. Nie ulega bowiem wątpliwości, że kwestia kontrowersyjnego soboru lwowskiego jest przez historyków bardzo niejednoznacznie oceniana i przedstawiana, a jest to uzależnione nade wszystko od przynależności konfesyjnej danego badacza.

Poza wprowadzeniem i zakończeniem książka składa się z czterech zasadniczych rozdziałów. W pierwszym autor przedstawia sytuację kanoniczną Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej na tle tendencji geopolitycznych w zachodniej części Ukraińskiej SRR w drugiej połowie 1944 i na początku 1945 roku. Rozdział drugi traktuje o tzw. grupie inicjatywnej, będącej oficjalnym przedstawicielem Unickiej Cerkwi Greckokatolickiej w rozmowach z organami władzy państwowej i z hierarchią Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Trzeci rozdział opisuje przebieg soboru oraz związane z tym polemiki. Rozdział ostatni poświęcony został analizie stosunku Cerkwi i państwa do jednoczącej się z Prawosławiem części Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej po zakończeniu soboru lwowskiego.

Ponadto praca zawiera szereg aneksów, w których zostały przedstawione biogramy hierarchów, duchownych i wiernych Cerkwi prawosławnej i greckokatolickiej, jak też Kościoła rzymskokatolickiego w równym stopniu związanych z głównym tematem książki oraz wiele archiwalnych fotografii zarówno związanych z soborem lwowskim jak i prezentujących wspomniane postacie.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że prezentowana książka, cytując metropolitę Sawę: „napisana została na podstawie bogatego materiału źródłowego. Sprzyjał temu fakt otwarcia archiwów byłego ZSRR. Umożliwiło to odsłonięcie wielu nieznanych faktów, w tym materiałów dotyczących soboru we Lwowie 1946 roku. Tragizm tamtych dni przebiega przez systemowe zestawienie statystyczne, analizy socjologiczne, nieprzekraczające określonych ram naukowych”. Z drugiej strony, co zauważają dwaj inni recenzenci, autor pracy przedstawił zasadniczo jedynie prawosławny punkt widzenia na kwestię soboru lwowskiego, co – jak pisze ks. prof. Tadeusz Kałużny – „…niewątpliwie osłabia naukową wartość recenzowanej pracy i budzi wątpliwość, czy podjęta przez autora próba uzasadnienia kanoniczności soboru lwowskiego 1946 roku zdoła przekonać czytelnika”. Niemniej, samo zmierzenie się z tym tematem, jak twierdzi tenże recenzent, świadczy o „naukowej odwadze” autora. Nieco łagodniejszy w swych ocenach jest trzeci z recenzentów wydawniczych, ks. prof. Józef Mandziuk, piszący, że rozprawa ks. Jaremy „włącza się w nurt bolesnych wydarzeń w życiu religijno-kościelnym XX stulecia” oraz „…w sposób wyważony, na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych, usiłuje odpowiedzieć na pytanie o jakość działań w nowym stalinowskim kontekście. Eksponuje szereg pytań, lecz nie daje na nie jednoznacznej odpowiedzi, tym bardziej że nie ma pod ręką materiałów archiwalnych ze zbiorów Cerkwi unickiej”.

Nie wdając się w polemiki z recenzentami, z przekonaniem stwierdzić można, że prezentowana praca zasługuje na uwagę nie tylko historyków Cerkwi prawosławnej i Kościoła rzymskokatolickiego (w tym obrządku wschodniego), ale również wiernych tych wyznań. Rzuca ona bowiem wiele światła na sytuację, w jakiej jeszcze w nie tak odległym czasie funkcjonowała religia w byłym Związku Radzieckim, pozwala stosunkowo obiektywnie oceniać zachodzące wówczas procesy historyczne. Książka stanowi, zatem, interesujący i ważny przyczynek w toczącej się dyskusji wokół złożonej tematyki soboru lwowskiego. Poznawczo interesująca i wartościowa treść rozprawy bez wątpienia skłania do dalszych badań omawianej tematyki, do czego jest zachętą i dobrym pretekstem.

—————————————–

Ks. protojerej Rościsław Jarema, „Lwowski Sobór Cerkiewny 1946 roku. Przyczyny i konsekwencje”, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2015, s. 303.

Książka jest do nabycia w Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku.

Jarosław Charkiewicz